- يك تذكری در قسمت اول صحبت جناب آقای مطهری داشتم كه اصولا معاد
را بايد در رديف توحيد و نبوت قرارداد يا كمی جنبه تعبدی دارد ؟ بنده‏
عقيده دارم نظر آن عده‏ای كه گفته‏اند جنبه تعبدی دارد صحيح‏تر است ، يا
اگر هم صد در صد جنبه تعبدی نداشته باشد و در رديف نماز و روزه نباشد ،
مسلما در رديف توحيد و نبوت هم نيست ، برای اينكه ما اينها را به‏
عنوان اصول می‏پذيريم و متمايز می‏كنيم ولی اعتقاد به معاد جنبه ضرورت و
تعبد دارد و فقط بايد دلايل نفی آن را رد كرد ، يعنی اگر ما فقط مشكلاتی را
كه به لحاظ علمی يا عقلی پيش می‏آيد رفع كنيم ، كافی است برای اينكه به‏
استناد گفته پيغمبر كه او را صادق می‏دانيم ، همان طوری كه بوعلی گفته‏
اعتقاد به معاد داشته باشيم و استدلال معاد در حقيقت حول رد دلايل نفی‏
معاد دور می‏زند .
اما مسأله ديگر راجع به خود معاد است . من استدعايم از آقای مطهری اين‏
است كه اول ببينيم يك فرد مسلمان نسبت به معاد ، نسبت به قبر ، نسبت‏
به برزخ چه جور بايد عقيده داشته باشد كه اگر خلاف اين عقيده را داشت به‏
ايمان و اعتقاداتش ايراد وارد است . بعد كه اين را فهميديم ، آنوقت‏
برويم سراغ استدلالاتش . نكته آخر اينكه در باب معاد اگر ما ايرادی به‏
نظرمان می‏رسد و نمی‏توا نيم به آن جواب بدهيم ، حتی الامكان آن را طرح‏
نكنيم ، چون معاد جزء مسائلی است كه روی هم رفته حول آن درجه‏ای از يقين‏
حاصل شده و اگر ايجاد اشكال ، در اين يقين خللی ايجاد كند كه نتواند
رفعش كند مثبت نخواهد بود .
استاد : راجع به قسمت اول بيان ايشان ، می‏شود گفت كه آنچه خودتان در
آخر گفتيد ، آنچه را كه اول فرموديد رد می‏كند ، برای اينكه فرموديد لا اقل‏
ما در باب معاد مشكلاتش را بايد حل كنيم ، همان مشكلات را كه بخواهيم حل‏
كنيم ، ناچاريم به اينكه در باب معاد يك نوع فرضيه خاصی را بپذيريم و
روی آن فرضيه هم استدلال كنيم . ايندو از هم منفك نيست . پس ما تا يك‏
نوع خاصی تصور درباره معاد نداشته باشيم ، نمی‏توانيم اشكالاتش را حل كنيم‏
. وقتی ما در مقام حل اشكالات برآييم ، بايد آن را به شكل خاصی تصور كنيم‏
و همان شكل خاص تصور كردن‏هاست كه به ما يك فرضيه مخصوصی در باب معاد
می‏دهد .
اين مطلب را هم عرض كنم كه مقصودم اين نبود كه اساسا مسأله معاد به‏
هيچ وجه تعبدی نيست و ما آن را صد در صد و مستقلا مثل مسأله توحيد
می‏توانيم دريابيم . خودم هم در ضمن حرفهايم عرض كردم كه اصلا معاد را
پيغمبران ارائه